М1 ҰРПАҒЫНДАҒЫ ТАРЫ (Panicum miliaceum L.) ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ КОЛХИЦИННІҢ ӘСЕРІ
##plugins.pubIds.doi.readerDisplayName##:
https://doi.org/10.51452/kazatu.2023.3(118).1447Ключевые слова:
тары; Panicum miliaceum; химиялық мутагенез; колхицин; вариабельділік; өнімділіктің құрылымдық элементтері; өнімділікАннотация
Осы зерттеу колхициннің М1 ұрпағындағы тары (Panicum miliaceum L.) өсімдіктерінің құрылымдық талдау көрсеткіштеріне мутагендік әсерін анықтау мақсатында жүргізілді. Тары – дүние жүзіндегі құнды азық-түлік дақыл. Қазақстанда тарының жаңа сорттарын шығару бойынша селекциялық жұмыстар негізінен селективтік селекция: будандастыру және жеке селекция саласында жүргізіледі. Селекцияға арналған тарының генетикалық әртүрлілігін арттыру өте өзекті мәселе болып қала береді, оның шешімін химиялық индукцияланған мутагенез әдістерін қолдану арқылы қамтамасыз етуге болады. Химиялық индукцияланған мутагенез өсімдіктердің селекциялық бағдарламаларында генетикалық материалдағы кездейсоқ немесе таңдамалы өзгерістерге байланысты үлкен маңызға ие, олар қалаған өзгерістер болып көрінуі мүмкін. Колхицин (C22H25NO6) - маңызды агротехникалық белгілерді реттейтін жалпы мутантты сезгіш химиялық зат.Тұқымдар 6, 12 және 24 сағат бойы колхициннің сулы ерітіндісінің әртүрлі концентрацияларымен (0,00%, 0,04%, 0,06%, 0,08% және 0,1%) өңделді. Тәжірибе алаңы 2 м2 учаскені пайдаланып орнатылды, учаскелердің орналасуы жүйелі болды, учаскелерді есепке алу (0,5 м2) екі рет қайталанды. М1 ұрпағындағы тары өсімдіктерінің өсу параметрлерін бақылау мутагенмен өңдеу концентрациясының және уақытының артуы танаптық өнгіштігі мен өсімдіктердің тіршілігінің айтарлықтай тежелуіне әкелгенін көрсетті. Мутаген өсімдік биіктігі мен масақтың ұзындығы сияқты морфометриялық параметрлерге айтарлықтай әсер еткен жоқ. Колхицинмен өңделген барлық нұсқалар бақылау деңгейімен бірдей деңгейде қалды. Дегенмен, 1000 тұқымның салмағы, бір масақтағы тұқымның салмағы және өнімді сабақтар сияқты өнімділік құрылымының негізгі элементтеріне колхициннің әсері байқалды. Тарының құрылымдық көрсеткіштерін талдағаннан кейін 6 сағаттық өңдеуден өткен 0,06% концентрациямен, 12 сағаттық өңдеуден өткен 0,06% және 0,1 концентрациямен, 24 сағаттық өңдеуден өткен 0,08% концентрациямен сорттардың өнімділігі бойынша бақылаудан жоғары болатын нұсқалары анықталды. Колхицинді мутагендік фактор ретінде тары өсіру үшін жаңа бастапқы материал жасауда қолданудың тиімділігі анықталды. Сондықтан колхицин тудырған мутация генетикалық өзгергіштікті құруда және оның агротехникалық көрсеткіштерін бұзбай тарыда қажетті белгілерді шығаруда тиімді болуы мүмкін.
